Om te beoordelen of wolven in Nederland een kans en plek verdienen, dienen we verder te kijken dan de mythes en sprookjes. Volgens het sprookje van de drie biggetjes of roodkapje is de wolf een sluw, bloeddorstig en moordlustig beest. In de praktijk blijkt het een sociaal, maar mensenschuw dier dat symbool staat voor een goed werkend ecosysteem. Benieuwd wat dit betekent? Ontdek hier hoe wolven in Nederland het bos zijn wildernis terug geven.
Wolven in Nederland
Het aantal wolven in Nederland is sinds maart 2015 onderwerp van gesprek. Zaterdag 7 maart 2015 ging de boeken in als een historische dag. De eerste zwervende wolf in Nederland kon voor vier dagen lang worden gespot in Noord-Sleen, Drenthe.
Historisch, omdat na jarenlange vervolging de laatste wolf in Nederland in 1897 werd gesignaleerd bij Heeze in Noord-Brabant. Het eerst verdween de wolf uit de westelijke provincies Noord- en Zuid-Holland. Later in Utrecht (1775), Drenthe (1780), Gelderland (1822) en Limburg (1845 of 1869). De laatst gedode wolf in Nederland dateert terug van 1881 in Helvoirt, Noord-Brabant.
Europese wettelijke bescherming zette vanaf 1982 de deuren open voor een geleidelijke terugkeer van de wolf. Eerst vanaf Polen naar Duitsland in 1996, en in 2015 dus van Duitsland naar Nederland. In het najaar van 2016 mocht ook Twente een wolf verwelkomen in Beuningen. Je zou de twee zwervende wolven in Nederland als verkenners kunnen zien. Sinds de zomer van 2017 is namelijk de ene na de andere rondzwervende jonge wolf in Nederland op zoek naar een eigen leefgebied en partner.
Met succes, want in 2018 is op de Noord Veluwe een heus wolvengebied ontstaan met een wolvenpaar. In 2019 zijn er vijf welpjes geboren, waar in 2020 nog vier aan werden toegevoegd, en in 2021 nog eens drie. In 2022 stichtte een paar op de Midden-Veluwe een tweede wolvenroedel met twee welpjes.
Is er genoeg plek voor wolven in Nederland?
Ja, er is genoeg plek voor wolven in Nederland. Alleen al op de Veluwe, het grootste aaneengesloten natuurgebied van Europa. De totale oppervlakte van natuurgebied de Veluwe is 912 vierkante kilometer (91.200 hectare). Wolven leven in territoria die in grootte kunnen variëren van 200 tot 2.000 km², afhankelijk van het voedselaanbod. Naar schatting is er op de Veluwe dus ruimte voor een stabiele populatie van vijf roedels.
Apex roofdier belangrijke spil in ecosysteem
Waarom is de terugkomst van wolven in Nederland een zege voor de natuur? Je kunt de natuur zien als een gigantisch uurwerk mechanisme waarin alles netjes geordend en met elkaar verbonden is. Hoe meer je de relaties tussen soorten belicht, hoe fascinerender het wordt.
Het immense netwerk van onderlinge verbondenheid met elkaar maakt het dat we de natuur nooit helemaal zullen begrijpen. Als mens is het daarom belangrijk om te beseffen dat kleine ingrepen in de natuur grote gevolgen kunnen hebben. Enige voorzichtigheid is geboden, ook met de wolf. Hiervoor nemen we een kijkje naar Yellowstone National Park, USA in de jaren rond 1930.
Te midden van de jaren 30 zijn in Amerika bijna alle wolven uitgeroeid. De aanleiding tot de strijd -slachtpartij – tussen mens en wolf was de komst van veeteelt. Herten, elanden en bizons moesten voor vee het veld ruimen en raakten bijna uitgestorven door de jacht. Als gevolg deden de wolven zich tegoed aan het vee dat hen werd geserveerd binnen de hekken. De territoriale Amerikanen lieten dit niet onbeantwoord.
De val van Yellowstone als gezond ecosysteem
In 1926 werd de laatste wolvenroedel in Yellowstone gedood. Hoewel er nog steeds meldingen waren van alleenstaande wolven, groeide de populatie rendieren uit z’n klauwen. Als gevolg van de overbegrazing door deze populatie ontstonden er kale vlaktes, waardoor er niet genoeg eten was in de winter en andere plekken werden aangevreten. Om te beseffen hoe nauw alles met elkaar luistert zoomen we in op de rivierbanken die het vervolgens ook moesten ontgelden.
Speciale aandacht gaat uit naar de invloed van de bever, die niets overhield om zijn tanden in te zetten. De bever brengt hout naar het water waar insecten zich mee voeden. Vissen als zalm voeden zich weer met die insecten, en zo heb je al een ecosysteem, voedselketen en biodiversiteit.
Daarbij zorgen beverdammen, waar ook bijvoorbeeld de muskusrat en otter in leven, voor vijvers. Wanneer je deze uit de som der delen verwijderd, krijg je weer stromend water. Niet goed, want door gebrek aan vegetatie die de rivierbank bij elkaar houdt stroomt vruchtbare bodem weg. Het resultaat? Bodemerosie, een bedreiging voor de natuur, omdat de vruchtbaarheid afneemt.
Zo zie je maar dat door het weghalen van de wolf, een apex roofdier, het fijn afgestelde mechanisme van de natuur anders doet lopen. Met het landschap verandert het hele ecosysteem, tot aan de bodem van de voedselketen. Niet voor niets dat in 1995 de wolf geherintroduceerd werd om balans terug te doen keren in Yellowstone. Activisten zagen toe op het levensbehoud van de wilde dieren, educatie van het volk en herintegratie van wolven.
Eenzelfde werking in Nederland
Maar Yellowstone National Park is met een omtrek van 8.991 km² toch niet te vergelijken met de 6.735 km² beschermde natuur in Nederland? Dat klopt, maar de natuur kent wel dezelfde wetten. Zie bijvoorbeeld hoe Faunabeheereenheid Gelderland (FBE) in 2021-2022 moest ingrijpen door duizenden zwijnen, edelherten en damherten af te schieten op de Veluwe.
De reden voor afschot was dat de populaties veel groter waren dan eerdere jaren. De Veluwe werd uitgehold, waardoor er weinig gezonde planten en bomen overbleven. Deze vorm van voedseltekort betekende niet alleen slecht nieuws voor de hoefdieren. Gezonde bomen en planten halen ook veel meer CO2 en stikstof uit de lucht.
Met andere woorden is de wolf niet alleen goed voor het reguleren van plantenetende populaties, de biodiversiteit en het landschap, maar ook tegen klimaatverandering!
Incidenten wolven in Nederland met hoefdieren
Het moge duidelijk zijn dat de wolf als apex predator een sleutelrol vervult in een rijk ecosysteem. Maar juist omdat het roofdieren zijn kunnen wolven met hun terugkeer in Nederland ook op veel weerstand rekenen. Terugkomend op het sprookje van de grote boze wolf moet afgewogen worden welke schade wolven in Nederland (kunnen) aanrichten. Niet voor niets dat schapenhouders en boeren de mond vol hebben van wolven die schapen en ander vee doodbijten. Volgens bezorgde burgers een voorbode op wat wolven met ‘onze kinderen’ zullen doen.
Op de website van BIJ12 kunnen mensen schade aan bedrijfsmatig gehouden landbouwhuisdieren en hobbymatig gehouden hoefdieren, (vermoedelijk) veroorzaakt door een wolf, melden. Sinds de wolf terug is in Nederland zou het een spoor van vernieling en dode schapen achterlaten. Zo werden er in 2020 dus 295 schapen gedood door wolven in Nederland. Omgerekend doodt één wolf per jaar dus zo’n 15 schapen. Voor betrokkenen een zeer emotioneel ingrijpende gebeurtenis.
In contrast verwonden of doden honden jaarlijks 1.032 tot 4.560 schapen. Blijkt uit een gerectificeerde berekening van IPW 2019 op basis van een Limburgse nulmeting in een tienjaarsperiode van 2002 t/m 2012. Vossen nemen hun aandeel van 1.892 tot 4.480 schapen. In beide gevallen is de kanttekening dat het voor 80% om lammetjes gaat, wat het natuurlijk niet minder erg maakt.
Als ieder leven toch telt, dan is het wel zo eerlijk om mee te wegen dat de Nederlander zelf volgens het CBS in 2022 zo’n 664.400 schapen (incl. lammeren) voor haar rekening nam. Over mensen gesproken, voor hoeveel incidenten zorgen wolven in Nederland?
Incidenten wolven in Nederland met mensen
Er zijn geen nauwkeurige bronnen die expliciet maken hoeveel menselijke slachtoffers de wolf afgelopen eeuwen heeft gemaakt in Nederland. Zachtjes gezegd kun je stellen dat wolven simpelweg geen menselijke slachtoffers maken. Maar omdat het aantal incidenten zo minimaal is, kijken we voor een betere impressie naar een globale meting.
Belangrijke inzichten volgen uit de studie “Wolf attacks on humans: an update for 2002-2020” door John D. C. Linnell, Ekaterian Kovtun en Ive Rouart van het Norwegian Institute for Nature Research. Dit onderzoek wijst uit dat er in Europa en Noord-Amerika slechts 12 bewezen aanvallen (met 14 slachtoffers) waren, waarvan twee (beide in Noord-Amerika) dodelijk, over een periode van 18 jaar. Met name rabiës (hondsdolheid) speelde hierin een grote rol.
Aangezien er in Noord-Amerika bijna 60.000 wolven zijn, en in Europa 15.000, die allemaal de ruimte delen met honderden miljoenen mensen, is het duidelijk dat de risico’s van een wolvenaanval meer dan nul zijn, maar veel te klein om te berekenen.
Hoe staat dit in contrast met de 1.9 miljoen trouwe viervoeters in Nederland? Uit de cijfers van Juridisch Bureau Letselschade blijkt dat er per jaar ongeveer 150.000 mensen door een hond worden gebeten in Nederland. Als gevolg sterven er per jaar gemiddeld 1 à 2 mensen door een incident met een hond. Daarbij kent Nederland vanaf 2018 gemeten gemiddeld zo’n 123 slachtoffers van moord of doodslag per jaar. Dit is dus de schade die wij mensen elkaar toebrengen. Ondanks een bevolking van 17 miljard mensen, vallen de cijfers van de wolf hierbij in het niet.
Waarom zijn er zo weinig wolfincidenten?
De reden dat er zo weinig wolf incidenten zijn is omdat de wolf een vluchtdier is. Ruikt het onraad, dan is de wolf weg. En wat zijn volwassen mensen voor wolven? Juist, onraad.
Door eeuwenlange vervolging en uitroeiing zit er diep in de genen van de wolven een grote angst voor mensen geworteld die van generatie op generatie wordt doorgegeven. Wolven in Nederland zullen mensen vroeg opmerken en instinctief vluchten om zich te verstoppen. Onze lichaamstaal, het feit dat we op twee benen lopen, en dat we dodelijke wapens dragen, is voor een wolf genoeg reden om ons als gevaar te zien, dus uit onze buurt te blijven.
Gezien het verleden blijft een wolf angstig weg van de mens en richt zich alleen op wild en vee. Volgens Werner Freud, een Duits oud militair die al 40+ jaar met wolven leeft, zullen wolven volwassen mensen alleen aanvallen als ze in een hoek worden gedreven.
Hoewel de kans om een wolf tegen het lijf te lopen vrij klein is, kan dit in toenemende mate toch voorkomen. Door het delen van dezelfde levensruimte zullen schapen, kleinere honden en ook kinderen als prooi kunnen worden aangezien, aangevallen en gedood. Dr. Haim Berger, een expert in wolvengedrag, heeft vastgesteld dat de wolven niet aanvallen om te bijten, te dreigen of te spelen, maar om echt prooi te vangen.
Desondanks is het belangrijk om te blijven benadrukken dat wolven in principe volwassenen vermijden, en zich voornamelijk voeden met wild of vee. Het is vrij veilig te stellen dat een gezonde, niet-rabiëse wolf niet achter je aankomt. Wel uiten wolf-biologen hun bezorgdheid over een factor die soms gepaard gaat met wolven en mensen die dezelfde ruimte delen: gewenning. De meeste ongeprovoceerde aanvallen van gezonde wilde wolven werden veroorzaakt door wolven die door gewenning hun angst verloren voor mensen.
Wat als je een wolf tegenkomt?
Honden verschillen van wolven, omdat ze gewend aan, dus niet bang voor ons zijn. Een wolf is nieuwsgierig, maar zodra het weet waar het mee te maken heeft, gaat het zijn eigen weg. Mensen zijn geen prooi, maar een ander roofdier. Het is belangrijk dat wolven dit besef houden. Door geen interacties aan te gaan of een band op te bouwen houden we deze verhouding in stand.
Parkbeheerders of boswachters zouden met wapens kunnen zorgen dat de wolf mensen blijven associëren met gevaar. Bijvoorbeeld door het maken van veel lawaai of de inzet van rubberen kogels die pijn doen, maar niet doden. Zo zal de wolf altijd zelf ervoor kiezen om afstand te houden en te vluchten.
Is dit niet het geval wanneer je oog in oog met een wolf staat? Doe dan het volgende:
- Sta rechtop en maak jezelf groter
- Blijf kalm en lok geen interactie uit
- Probeer niet te benaderen of te aaien
- Voer niet alsof het gedomesticeerde dieren zoals honden zijn
- Keer de wolf niet de rug toe en ren niet weg
- Stap rustig en langzaam achteruit en houd oogcontact
- Probeer niet te vechten, tenzij je absoluut geen andere optie hebt
- Reageer dan met schreeuwen, stenen gooien en armen boven je hoofd
Zorg ervoor dat de wolf niet gewend raakt aan onze aanwezigheid. Op deze manier kun je vooral genieten van de zeldzame ontmoeting. In de ogen van een wolf kijken is volgens sommigen als het zien van je eigen ziel, wat op een bepaalde manier helend is.
Waarschuwing: Wolven blijven gevaarlijke, wilde dieren met scherpe kaken en een killer instinct. In hun ogen staren kan een uitdaging van hun dominantie zijn. Dit zorgt ervoor dat de wolf een bedreiging in kan zien. Afhankelijk van de situatie en verhoudingen, zal een wolf op je staren reageren. Schat voor jezelf dus goed in of in de ogen kijken of staren in je voordeel werkt of niet.
Agressieve lichaamstaal van een wolf
Indien je de situatie niet goed in kunt schatten, en niet precies weet wat de wolf wil, kun je z’n lichaamstaal lezen. Dit zijn de belangrijkste signalen van dominantie en agressie om op te letten:
- Hoofd hoog
- Lichaam zo groot mogelijk
- Gebogen nek
- Oren naar voren
- Mond ontspannen
- Lichte frons met ingekorte huid over ogen gevouwen
- Ogen wijd
- Directe, rechtstreekse blik
- Huid op de snuit krult naar achter
- Staart hoog en lichtjes trillend
- Nekharen uitgezet om groter te lijken
- Actieve houding
- Ingetrokken lippen
- Tanden en tandvlees ontbloot
- Uitgestoken tong
- Grommen of snauwen
- Snelle bijtende bewegingen
Wolven in Nederland houden ons een spiegel voor
Saginaw Grant (RIP.), een vooraanstaande Indiaanse acteur en erfelijk opperhoofd en burger van de Sac and Fox Nation van Oklahoma, had in de documentaire ‘Medicine of the Wolf’ wel iets te zeggen over onze band met het meest gedemoniseerde dier ter wereld, nog erger dan de haai of leeuw. Volgens hem staat de wolf symbool voor het medicijn dat de mens nodig heeft om weer in lijn met de natuur te leven: “De wolf is hier voor een reden, net als ik. We zijn hier allemaal voor een reden en we moeten dat erkennen.”
Volgens Saginaw Grant vernietigen we de laatste wildernis en bedreigen we het idee van vrijheid zelf: “Deze kostbare wilde gronden die zo divers zijn, het fundament dat ons bestaan hier vandaag ondersteunt, zijn alle micro-organismen, en de bodem, en de planten, en het wilde leven, we maken allemaal deel uit van dit levensweb.”
Saginaw Grant ziet geen scheiding tussen mens en wolf, vervolgt hij: “De wolf bezit het medicijn en leert ons nederigheid. Alles in het leven gaat in cirkels. Zelfs voor mensen van klein zijn tot oud worden. De seizoenen gaan in een cirkel. Er is een universeel ritme.” Dan vraagt Saginaw zich af: “De wolf is een medicijn, maar waar lijden we aan? Wat is de kwaal?” Hij antwoordt:
“In deze tijd, als je om je heen kijkt, is ‘angst’ de kwaal waar we mee worstelen. Het is angst voor de vijand, voor de naaste, voor zichzelf, voor macht, voor de liefde, voor het verlies van levensonderhoud in het geval dat je direct met wolven leeft. Al deze angsten worden direct belichaamd door de wolf. De wolf is een grote spiegel voor ons, omdat we zoveel overeenkomsten hebben. De wolf is een partner, een broeder, en we kunnen veel leren van de wolf in onze huidige samenleving, als medicijn.”
Wij zijn de monsters
Wolven waren hier al lang voordat wij er waren, en ze kozen ervoor met ons te leven. Experts zeggen dat we gecoëvolueerd zijn met honden, van oorsprong wolven. Na het domesticeren van wolven en het wegfokken van dat wat we vreesden, vervolgden we de wolf als doder van onze kuddes toen agrarisch landbeheer de overhand kreeg. Het is inmiddels een achterhaald idee dat wolven een bedreiging vormen voor mensen. Ja, ze pakken schapen en landbouwdieren, maar dat is omdat wij de bossen leeg jagen.
In contrast zijn wij mensen de enige diersoort die haar eigen problemen veroorzaakt, maar hier niks aan doet. Zoals je inmiddels weet brengen wolven balans aan een ecosysteem. In tegenstelling tot de mens nemen wolven alleen wat ze nodig hebben.
Wolf staat symbool voor verloren wereld
Het is niet zonder reden dat men nu niet onwelwillend staat tegen een terugkeer van de wolf. Als mens hebben we een bewustzijn ontwikkeld dat nu aan ons knaagt. We vrezen diep van binnen voor ons voortbestaan, omdat we door krijgen dat onze onverzadigbare exploitatie de planeet naar de haaien helpt. We worstelen met het nemen van rentmeesterschap over de ecosystemen en onderling verwante levensvormen die we honderden jaren hebben verwaarloosd en gedecimeerd. Krijgen we de rekening nu eindelijk gepresenteerd?
In het besef van karma keren thema’s van idyllische, vroegere relaties met de natuur terug. Door in onze verbeelding de wolf opnieuw als symbool voor een verloren wereld te zien, maken we eindelijk weer contact met daar waar we vandaan komen. Wolven verbinden ons met onze oerzelf.
Het is tijd om de natuur te helpen met het herstellen van onze onwetende en egoïstische manieren. Maar ook om dat waar we te veel van hebben genomen terug in evenwicht te brengen. Dit is de uitdaging van deze generatie: opnieuw de lessen leren die onze overmoed opzij zette. In harmonie met de wolf te leven en toe te geven dat we onze eigen hebzucht en moordlust op dit wezen hebben geprojecteerd.
Al decennialang kijken we weg om onze eigen moedwillige vernietiging en exploitatie van grondstoffen, ecosystemen en habitats niet onder ogen te komen. Voorbeelden hiervan zijn vervuilde zeeën, verontreinigde lucht, massale ontbossing en uitsterving van diersoorten, onder andere door stroperij. Niet de wolf, maar wijzelf doden zonder excuus van honger of noodzaak. Wij zijn de monsters, de vloek op deze aarde, die nog wel wat kunnen leren van wolven.
Wat kunnen we leren van de wolf?
Laten we beginnen met de overeenkomsten. Wolven leven in hechte sociale groepen die gebouwd zijn op een netwerk van relaties dat afhankelijk is van vertrouwen, wederkerigheid en flexibiliteit. Net als menselijke relaties. Beiden evolueerden we in families. We vonden kracht in aantallen en communicatie onderling. Daarbij nemen leden van elke gezonde familie – mens of wolf – specifieke rollen op zich.
Vergelijkbaar met menselijke ouders, controleren alfa-wolven de roedel, nemen zij beslissingen en tonen ze eigenschappen van effectief leiderschap. Andere leden dragen bij tot het overleven van de roedel. Net als wij, spelen wolven in hun familie, tonen ze genegenheid, voeden ze, disciplineren ze hun jongen en rouwen ze om hun doden. Net als mensen leven wolven volgens een gedragscode die sommige gedragingen ontmoedigt en andere aanmoedigt, wat samenwerking en coëxistentie bevordert.
“Wolven zijn zeer trouw aan hun roedel, het zijn de ultieme teamspelers. Veel sportteams, families en bedrijven kunnen nog wat leren van het teamwerk dat wolven laten zien. Begrijp je plaats, volg de regels en wees loyaal aan je ‘roedel’. Wolven zullen alles doen om hun familie te beschermen, zelfs als dat betekent dat ze zichzelf opofferen. Ze werken samen om een gemeenschappelijk doel te bereiken dat de hele roedel ten goede komt. Want de kracht van de roedel is de wolf, en de kracht van de wolf is de roedel”. – Rudyard Kipling
Net als mensen hebben wolven verschillende persoonlijkheden: sommige zijn eenlingen, andere minnaars, en weer andere leiders. Hun houdingen en gezichtsuitdrukkingen geven uitdrukking aan vreugde en verdriet, agressie en angst, dominantie en onderdanigheid. Bij mensen noemen we dit non-verbale communicatie.
De overeenkomst tussen wolven en mensen gaat nog dieper. Meer wetenschappers zeggen dat wolven kunnen handelen uit mededogen, altruïsme, vergeving, vertrouwen en empathie.
Wolven in Nederland accepteren en respecteren
Als we geloven dat wolven moreel kunnen handelen, of emoties kunnen ervaren zoals vreugde en verdriet, dan moeten we ervoor zorgen dat onze acties overeenkomen met onze overtuigingen. We moeten deze andere wezens met respect, waardering, mededogen en liefde behandelen.
Ja, wij zijn de sterkere soort en hebben het lot van de wolven in Nederland in onze handen. We kunnen dan ook altijd meer doen voor wolven. En we moeten ze minder aandoen. Vergeet niet dat de mensheid misschien niet zou zijn waar we nu zijn, als we niet duizenden jaren geleden relaties hadden opgebouwd met wolven.
Alle dieren verdienen net als wij een eerlijke kans in het leven. Alleen omdat wolven vlees eten, betekent het niet dat ze geen compassie, levensruimte verdienen of een rol hebben te vervullen. Uiteindelijk hebben we zelf ook twee wolven in ons, een goedaardige en een kwaadaardige. Het is cruciaal voor jezelf, de wolf en alles om je heen dat je de goede wolf iets meer eten geeft dan de slechte wolf.
Neem voorzorgsmaatregelen bij betreding wolven territorium:
- Houd de laatste berichtgeving goed in de gaten
- Draag pepperspray, een wapen of hulplijn op zak
- Gebruik ten alle tijden gezond verstand
- Houd honden strak aan de lijn
- Wandel of kampeer altijd in een groep en nooit alleen
- Dood de alfa niet, want zwakkeren wolven gaan ook voor zwakkere prooi
