Laten we het hebben over de geschiedenis van Zwarte Piet om de toekomst van Roetveegpiet te begrijpen.
Waarom is de geschiedenis van Zwarte Piet belangrijk?
Om middels de geschiedenis van Zwarte Piet alles in de juiste context te zien. En ratio en emotie van elkaar te scheiden. Maar waarom?
Ieder jaar opnieuw geeft het gescroll door de tijdlijn mij het gevoel dat het nationale pietendebat tegenwoordig meer gebruikt wordt door media om de overgrote meerderheid voor zich te winnen. Of om deze tenminste niet te verliezen.
Zie alleen al de verslaggeving van PowNed of de uitspraken van Rutte en man van het volk Johan Derksen.
Newsflash
Media en politiek gebruiken frames van geweld en sensatie om stemmen en views te genereren – echt niet altijd om het Nederlandse belang te beveiligen. Of het nu stemmen of kijkers zijn, ik denk dat sommige partijen er een eenzijdig gedachtegoed op nahouden dat geen ruimte biedt voor een inhoudelijk dialoog waarin het sentiment van de meerderheid eens plaats kan maken voor bezinning, begrip of berouw.
Door dergelijk primitief kuddegedrag van de massa te stimuleren houdt het probleem zichzelf staande, wat dus niks oplost. Niet voor niets dat het er jaar in jaar uit weer over gaat, ondanks het gegeven dat de scorebordjournalistiek steeds meer neigt naar een wissel van de traditionele Zwarte Piet en er steeds meer huidskleur aan het einde van de schoorsteen te zien is.
1987..
Eigenlijk is dit al het antwoord op de vraag hoe het kan dat we het er nu nog steeds over hebben. Toch vraag ik me openlijk af waarom het zo is dat men toch al tientallen jaren de ware aard van dit probleem niet erkent? En waarom is de boodschap van bijvoorbeeld Sylvana Simons bij Pauw wel goed, maar gaat deze verloren in haar toontje? Waarom wordt er al sinds 1987 niet geluisterd naar Gerda Havertong?
Elke poging tot onderbouwing wordt weggezet als gezwets of een schreeuw om aandacht. Maar waarom eisen protestgroepen eigenlijk de aandacht van het hele land? Is het wel aandacht dat ze willen of de erkenning van gelijkheid?
Elke keer als deze discussie weer oplaait bespeur ik weer het idee dat het gros van de mensen niet uit is op een oplossing. Ze houden liever krampachtig vast aan cultuur, traditie of sentiment die zij kennen, maar weinig tot niks over weten.
Dus, moet Nederland haar identiteit wel willen ontlenen aan iets met zo’n historische gevoeligheid? Is het Sinterklaasfeest zijn doel totaal voorbijgeschoten of wordt het doel in de huidige context simpelweg niet behaald? We zijn toch allang het punt voorbij waar Zwarte Piet nog past in het moderne tijdbeeld.
De volgende generatie als oplossing
Met hoop voor de generaties die komen gaan zou ik willen pleiten voor een verbreding van de Nederlandse schoolboeken. Ik denk dat wij veel beter met of naast elkaar gaan leven als er bij kinderen veel meer verdieping is in de samenstelling van dit multiculturele land dat niet faalt in de opvatting dat het niet slaagt.
Of het nu autochtone of allochtone Nederlands-Surinamers, -Antillianen, -Afrikanen, -Marokkanen, -Turken, -Indonesiërs etc. zijn.
Waarom trots zijn op de verrijkende terreur uit ons verleden (lees het boek “Roofstaat“) en alle maatschappelijke problemen die volgden, als we ook met trots vooruit kunnen kijken naar waar Nederland naar toe leeft. Ik denk dat er in dit curriculum een prima hoofdstuk is weggelegd voor het Sinterklaasfeest – tot de kettingen, roe’s en creoolse oorringen aan toe.
Geschiedenis van Zwarte Piet in het curriculum
Want hoe kan iedereen schreeuwen om traditie of racisme als men dit helemaal niet in context plaatst? Dit zijn heel wat vragen, maar zou zoiets de oplossing kunnen zijn om zo deze discussie en andere maatschappelijke problemen de kop in te drukken? Wellicht dat het ooit als spreekwoord de boeken in gaat, maar ‘De balans kan niet worden opgemaakt als men niet alle stenen weegt’.
Samenhorigheid zal nooit zijn volle betekenis leven als de jeugd van jongs af aan al in polariserende gebruiken haar voorbeeld vindt.
Laten we daarom tot de kern van dit Zwarte Pietenprobleem komen met historische feiten, een vleugje rationele humaniteit en alomvattende logica in plaats van emotie en onderbuikgevoel.
Waarom wordt Zwarte Piet in de volksmond afwisselend beschreven als een bevrijde slaaf of een Moor, maar staat het ook symbool voor racisme? Hoe kan het dat iemand die snoepjes en cadeaus uitdeelt aan goede kinderen tegelijkertijd een hele samenleving ontwricht? Om tot een zinnig antwoord over zijn toekomst te komen dient het verleden van ‘onze roetzwarte vriend’ te worden ontmanteld.
Waar komt Zwarte Piet nu écht vandaan?
Lees de verhalen en schilderijen er maar op na: Sinterklaas had eerst helemaal geen knecht, deze is in 1850 geïllustreerd door Jan Schenkman in een tijd waar slavernij onder vuur lag.
Voor de goede orde: de slavernij in de Verenigde Staten werd pas in 1865 afgeschaft. Als gevolg werd Blackface (een karikatuur van Afro-Amerikaanse slaven) in de eerste helft van de 19e eeuw populair om de angst in de Amerikaanse samenleving te bezweren en de hiërarchie te behouden.
Een interessant detail is hier dat wij Nederlanders onze traditie al in de 16de eeuw meenamen naar New Amsterdam (nu New York City) in de Amerikaanse koloniën, waarna hij door de Engelssprekende meerderheid in de Kerstman (Santa Claus) werd getransformeerd. Praktisch gezien zou Amerika dus allang kennis gemaakt moeten hebben met ‘Black Pete’, maar hoe kan het dan van niet?
Zwarte Klaas als voorloper van Zwarte Piet
Hiervoor leiden de voor mij bekende bronnen ons terug naar Nederland. Voor Schenkmans karikatuur werd er namelijk nog gebruik gemaakt van Zwarte Klazen; een zwarte boemangestalte (Pagan) die vóór 1800 meestal als Sinterklaas en soms ook als Zwarte Piet werd betiteld. Een tijd waarin donkere mensen nog duivels werden genoemd. Waar ‘Zwarte Piet’ in de volksmond letterlijk ‘Duivel’ betekende.
Ook nu wordt St. Nicholas in een aantal landen nog altijd vergezeld door een kwaadaardig karakter die kinderen zegent met zwarte schmink. Hierdoor vormt de geschiedschrijving een grijs gebied, omdat er wordt gedacht dat de legendarische St. Nicolaas door de eeuwen heen is samengevoegd met soortgelijke culturele en religieuze figuren.
Zo had je in andere tijden en landen de heidense Knecht Ruprecht en de Romeinse figuur van Befana, evenals het Christuskind (Christkind of Kris Kringle). In Midden-Europese provincies draagt de angstaanjagende duivelachtige Krampus zelfs nog kettingen, bellen en soms een grote mand om stoute kinderen te bedreigen.
Transformatie Zwarte Piet
Vanaf het einde van de 18e eeuw waarschuwden opvoedkundigen in Nederland tegen de negatieve invloed van de traditionele boeman- en sinterklaasgestalten die bij kinderen vooral angst opriepen. Een nieuw uitgevonden Zwarte Piet paste daarom beter in het gewenste beeld dan de oude zwartgemaakte ‘Klazen’.
Het resultaat is dat voorstanders zich vandaag de dag nog steeds krampachtig vasthouden aan een ‘Blackface-personage’ met kroeshaar, rode lippen, een pagepakje en creoolse oorbellen. Met in de gebruiksaanwijzing de uitleg dat Zwarte Piet niet hetzelfde is.
Dat het de kwetsende geschiedenis van deze inferieure verschijning wegschminkt en als het ware juist harmoniseert onder het mum van ‘Ook al is hij zwart als roet, hij bedoelt het toch goed’. Hoewel men dit uit kan leggen als een bevestiging van de racistische kanttekening rondom het bestaan van Zwart Piet, kan het ook worden geïnterpreteerd als een controversiële verwijzing naar het roet van de eeuwenoude Pagan – die voorheen dus slechts kwade bedoelingen had.
Kinderboek van Schenkman
Zwarte Piet is dus vanuit goede bedoelingen de wereld in geholpen door een kinderboek. Uit de afbeeldingen blijkt dat de verhoudingen tussen Sinterklaas en zijn knecht nagenoeg gelijk waren, omdat Zwarte Piet dezelfde privileges (zoals paardrijden) had als Sinterklaas. De knecht had zelfs een opvoedende rol die slaven niet kan worden toegedicht.
Hoewel Zwarte Piet geen rol als slaaf vervulde is Schenkmans keuze voor een donkere helper nooit verklaard. Schenkman rept namelijk geen woord over roet. Wel zegt hij letterlijk dat de knecht een zwarte kleur heeft. En de knecht strooit snoepgoed door de schoorsteen, maar zelf kruipt hij er nooit in.
Uit de prenten van het boek kan er dus maar één conclusie worden getrokken: die knecht is een ‘neger’. Met de wetenschap dat een donkere knecht die de elite dient een fenomeen is dat afstamt uit de 17de eeuw, laat dit dus ruimte open voor discussie om Zwarte Piet een modern jasje aan te meten.
Een oplossing waarbij ook rekening wordt gehouden met de denkfout omtrent ‘autoriteit’ of ‘gehoorzaamheid’, want is Schenkmans zwarte creativiteit in dat verloren tijdsbeeld net zo heilig als de Sint?
Zijn roe voorbij
Laten we dan eens kijken naar de evolutie die Zwarte Piet heeft gemaakt, waar er toch al op vele punten is toegegeven. De geschiedenis wijst uit dat verschillende gebruiken, karakters en stereotypen geen stand hebben gehouden. Zelfs de naam was niet altijd hetzelfde, waar Klazen’ en Zwartjannen het niet hebben overleefd.
Schoolmeester Schenkman illustreerde een karikatuur die al in de eerste 3 edities veranderde van uiterlijk.
Pas in de twintigste eeuw krijgt de Piet zijn vaste kledij: een pagekostuum wat in de zestiende eeuw in Spanje werd gedragen door Moorse bedienden. Verschillende objectieve kunsthistorici erkennen dit. Net als dat zij erkennen dat De Sint als Nicolaas in het jaar 280 werd geboren in Patara, Turkije. De Turkse goedheiligman voor kinderen kreeg door de 80-jarige oorlog (1568 – 1648) tussen Nederland en Spanje echter een Spaanse identiteit aangemeten.
Waarom geen roetveegpiet?
Tot zo ver brengt het verhaal van Zwarte Piet de volgende vragen in mij naar boven: Waarom kan Zwarte Piet dan vandaag de dag niet worden aangepast aan het huidige tijdsbeeld? Waarom worden de liederen niet geëerd wegens een onhandige interpretatie?
Zit er dan zo’n wezenlijk verschil tussen ervoor zorgen dat kinderen niet meer bang worden of dat kinderen/mensen angstig zijn om gepest te worden op basis van uiterlijke gelijkenissen met deze karikatuur? Dat het een traditie betreft is een feit, maar een traditie is geen statisch begrip.
De directeur van het Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (VIE) zei in september 2015: “Immaterieel erfgoed is levend en dynamisch. Ons sinterklaasfeest heeft al eerder onder vuur gelegen en de openbare viering is zelfs lang geleden verboden geweest. Toch wist het feest telkens te overleven door zich aan te passen.”
Uit deze woorden blijkt dus al dat een traditie onderhevig is aan veranderingen en dat is precies wat de tegenstanders van Zwarte Piet willen zien: verandering.
Tradities zijn dynamisch
Het moge duidelijk zijn dat tradities onderhevig zijn aan verandering en juist in leven blijven als ze meegaan met de tijd. Zoals gezegd was een verandering die Zwarte Piet doormaakte dat hij door de jaren heen steeds minder als kinderschrik fungeerde.
In de 19e eeuw werd van Zwarte Piet vaak verteld dat hij het hele jaar door voor Sinterklaas bekeek wat de kinderen deden. “Alles ziet die slimme Piet, zich vergissen kan hij niet”, is een zinsnede uit een sinterklaasliedje. Gaandeweg gingen die scherpe randjes eraf.
Vanaf medio 20e eeuw heeft Piet zich ontwikkelt tot een ware kindervriend. Piet is de persoon die de pepernoten en ander snoepgoed strooiend uitdeelt. De zak heeft Piet nog wel bij zich, maar hij stopt er geen kinderen meer in. Integendeel: in de zak zit juist het strooigoed. Ook heeft de moderne Zwarte Piet het attribuut van de roe niet meer bij zich.
Wie is er nu dom?
Is onze zwarte piet dan keer op keer een misinterpretatie van de gebruiken binnen een andere cultuur of achtergrond? Tot ver in de tweede helft van de 20e eeuw was Zwarte Piet een niet zo slimme helper die zich van een brabbeltaaltje bediende.
Daarmee kent hij door zijn uiterlijk veel gelijkenissen met het geïdealiseerde en gesentimentaliseerde ‘happy black’-type. Dat geen zorg in de wereld heeft, maar dom is en krompraat. Een ‘clown’ die zingt, danst, rare fratsen uithaalt, de hele dag door moppen tapt en wiens grootste plezier is om (witte) mensen en hun kinderen plezier te bezorgen. Hier werd hij nog neergezet als dom en onwetend, zoals ook zwarte slaven in die tijd.
Na enige kritiek werd dit de behulpzame en goedlachse kindervriend van ‘iedereen’. Echter, zoals blijkt uit historisch en cultureel onderzoek in de VS is de essentie van de machtsverhoudingen onder slavernij zó dat de tot slaaf gemaakten hun witte eigenaren niet alleen moeten dienen in de zin van arbeid en het leveren van seksuele diensten.
Erger is nog dat ze dit moesten doen met een lach op hun gezicht. Hun belangrijkste opdracht was om te laten zien dat ze plezier hadden in hun leven, dat ze tevreden waren met hun bestaan en niets liever wilden dan dat.
Harde lessen
In deze harde waarheid kan een tegengeluid worden gevonden dat het allemaal wel heel erg zwartkijken is. Toch maakt Zwarte Piet ook dit jaar weer op dergelijke wijze zijn intocht. Laten we daarom eens kijken naar wat er naast zijn voorkomen echt ten grondslag ligt van alle kritiek. Juist, zijn uiterlijk.
Zwarte Piet belichaamt wat Stuart Hall (1997) ‘rituele degradatie’ noemt: een representatie die zo ‘natuurlijk’ is dat hij geen uitleg of rechtvaardiging nodig heeft. De huid en het haar zijn voor bepaalde mensen in onze samenleving geen kostuum, het is geen karikatuur of zaak voor grapjes. Zwarte Piet brengt misschien cadeautjes en snoep, maar het is een stereotype dat een donkere persoon en diens achtergrond belachelijk maakt.
De karikatuur vindt bewust of onbewust zijn oorsprong in de slavernij en dat moet vrijgevochten worden. Naast het kroeshaar en de donkere huidskleur is het ook nog eens de kledij die veel gelijkenissen kent met schilderijen uit de 17e eeuw, maar laten we vooral eens stilstaan bij de oorbellen:
Creoolse oorbellen
In Suriname worden de afstammelingen van Afrikanen die gedwongen werden tot slavernij ‘Creolen’ genoemd. Mensen die in slavernij leefden moesten deze oorbellen en armbanden dragen als teken dat ze iemands bezit waren, de naam van je eigenaar was er vaak in gegraveerd.
Als je naar koloniale kunst kijkt, dan zie je dat de Afrikaanse bedienden op de achtergrond vaak ook dit soort oorringen of armbanden dragen. Mocht je op de hoogte zijn van de Creoolse gouden oorbellen die Zwarte Piet draagt, dan kun jij jezelf afvragen waarom je een slavernij-gerelateerde term zou gebruiken als naam van een feestelijk sieraad.
Nederland is het enige land ter wereld dat die term gebruikt voor oorbellen. En daarmee ook het enige land die dergelijke oorbellen onder deze naam te koop aanbiedt. Terugkomende op het feit dat wij Nederlanders er wel een handje van hebben om onze geschiedenis anders te benaderen dan de rest van de wereld.
Hét kinderfeest voor iedereen
De verdieping dient niet iemands gelijk, maar als een herinnering aan wederzijds begrip en de gedeelde normen en waarden des vaderlands. Racisme gaat veel verder dan het hebben van een mening. Het niet willen begrijpen van hen die aanstoot nemen aan de verschijning van Zwarte Piet, is een vorm van mentale luiheid, omdat het blijkbaar veel makkelijker is om vast te houden aan hetgeen dat je kent, in plaats van nieuwsgierigheid te tonen, vertrouwd te raken met het perspectief van de ander en écht te weten wat er speelt.
Voorstanders zouden andersom precies hetzelfde kunnen zeggen, omdat Zwarte Piet alleen racisme is voor hen die ‘de ware aard’ niet willen zien.
Als we echter de emotionele balans opmaken wegen de tientallen jaren aan ‘vals’ jeugdsentiment niet op tegen de eeuwen van werkelijke slavernij (lees: onderdrukking, uitbuiting en moord). Als we het hier niet op een respectvolle manier over hebben is het logisch dat het te pijnlijk en confronterend is.
Waar ten alle tijden ook zeker begrip voor moet zijn en rekening mee moet worden gehouden. Het is best iets menselijks dat zij die zich tot deze waarheid ‘gedwongen’ voelen, hun ogen niet openen.
Nederlandse cultuur omarmt verandering
Aan de hand van de belediging jegens donkere Nederlanders door de racistische figuratie van Zwarte Piet moet Nederland de oikofobie-leuzen van Thierry Baudet voorbij en haar eigen cultuur, geschiedenis en zelfbeeld eens goed onder de loep nemen.
Het bestuur van Nederland moge dan wel democratisch zijn, maar het land blijft van het gehele volk. Vandaar dat het sinterklaasfeest voor ieder kind het hele jaar door als prettig moet worden ervaren.
Het ideaal is om iedere medemens als gelijke te zien, te behandelen en te eren. De ervaring en belevenis van de donkere medemens dient serieuzer genomen te worden dan de traditie. Het is toch te pijnlijk voor woorden om de waarde van een traditie boven die van onze gelijke te plaatsen.
Als iedereen dit leert erkennen bereiken we een inclusiviteit voor alle mensen en eren we de ware kracht van deze eeuwenoude traditie. In België, Duitsland, Oostenrijk en Scandinavië zijn ze er in ieder geval allang mee gestopt om iets als ‘Blackface’ als positief aan kinderen uit te willen leggen.
Onderzoek kinderombudsman Margriet Kalverboer
In naam van de kinderen stelt kinderombudsman Margriet Kalverboer op basis van een onderzoek uit 2016 dat Zwarte Piet in zijn zwarte hoedanigheid schadelijk is en zou bijdragen aan uitsluiting of discriminatie.
De kinderombudsman is het gesprek aangegaan met zo’n 40 kinderen en jongeren over dit onderwerp. Veel gekleurde kinderen met wie is gesproken, ervaren discriminatie in hun dagelijks leven en vertellen dat dit rond de Sinterklaastijd erger wordt.
Verschillende gekleurde kinderen vertellen gedurende het hele jaar op verschillende momenten discriminatie te ervaren vanwege hun huidskleur en te worden uitgescholden. Hierbij liggen verwijzingen naar Zwarte Piet bij donkere kinderen ten grondslag.
Zo vertelt een dertienjarige jongen dat er met pepernoten naar hem is gegooid en dat hij voor ‘zwarte aap’ en ‘Zwarte Piet’ is uitgemaakt. Ook is er het voorbeeld van een kind dat per post van een anonieme afzender rode schmink en creoolse oorbellen ontving in kinderverpakking. De jongen in kwestie voelt zich angstig en onveilig, omdat de afzender kennelijk ook nog weet waar hij woont.
Pesten of aanpassen?
Kiezen we dus voor ‘het tolereren van pesten’ of voor ‘een zodanige aanpassing van Zwarte Piet waardoor kinderen geen negatieve effecten meer ervaren door het Sinterklaasfeest’? Het plezier aan de Sinterklaastraditie kan alleen door iedereen worden ervaren wanneer Zwarte Piet van zijn discriminerende en stereotyperende kenmerken wordt ontdaan.
Een wijziging van de verschijning van zwarte Piet zal weinig impact hebben op zowel het feest als de kinderen. Er zijn weinig tot geen kinderen die Zwarte Piet leuk vinden om het feit dat hij zwart is. Het zijn juist de specifieke karaktertrekken en eigenschappen die de Pieten leuk en herkenbaar maken.
De namen van deze Pieten zeggen genoeg en hebben het zwart uit Zwarte Piet al verdrongen: Wegwijspiet, Muziekpiet, Coole Piet en de hilarisch hysterische Pietje Paniek.
Kinderrechtenverdrag van de VN
Afsluitend staat in het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties dat kinderen recht hebben op gelijke behandeling en op bescherming tegen discriminatie. In het verdrag staat ook dat belangen van het kind voorop moeten staan bij alle maatregelen die voor hen belangrijk zijn.
Op grond hiervan moest de verschijning van de figuur Zwarte Piet dus al aangepast worden. Het is aan volwassenen om ervoor te zorgen dat kinderen met alle huidskleuren plezier hebben aan het Sinterklaasfeest, waar dit dan ook gevierd wordt.
Aangezien Roetveegpiet is gekomen om niet meer weg te gaan stelde Anousha Nzume bij Pauw dan ook terecht de vraag over deze ‘desastreuze en gevaarlijke metamorfose’: “
Waar is het gevaar? Het feest blijft bestaan, de cadeautjes gaan door, er is nog steeds een vrolijk hulpje en er is nog steeds een leuke wijze sinterklaas. Waar wordt wie dan ook wat vermoord? Het blijft nu toch juist bestaan. Het is nu toch juist alleen maar leuk, voor alle kinderen.
Geschiedenis van Zwarte Piet toont verandering
Mocht je iets van hoop op verandering in jezelf voelen, weet dan dat het uiteindelijk jouw keuze is om die verandering te zijn. Omarm dat er jou niks wordt gedwongen of afgenomen met het toneel dat Roetveegpiet wordt geboden.
Vraag jezelf af wat het doet met ons menszijn en de staat van saamhorigheid in de samenleving als jij je hart openzet voor de ander en deze eindelijk echt ziet voor wie hij of zij is? Dan verrijk jij jezelf met de hoogste staat van verbondenheid.
De pure aard van de Nederlandse identiteit is het vieren van verschillen, niet die van de meerderheid. Vanuit daar kun jij ook een ander bevrijden van het illusoire sentiment van zijn of haar ego.
Terwijl wij hier vandaag al mee kunnen beginnen, beeld ik mij een multiculturele klas vol kinderen voor die 10 tot 20 jaar verder allen zijn opgegroeid met roetveegpiet. Wij kunnen hen dan bewust maken van het hele verhaal over de transformatie van zwarte piet. Zodat zij uit respect voor de geschiedenis en elkaar gezamenlijk verder kleur kunnen geven aan Nederland en de wereld.
